Publisert: 16.09.2015
Bokessay med utgangspunkt i Knut Ødegård sine Edda-dikt, band I–III (Cappelen Damm, 2013–2015) og Gerður Guðjónsdóttir si Blóðhófnir (Mál og menning, 2010)
Verandaen vender mot Hjertøya. Hjertøya er hjarteforma. Ein må høgt for å sjå det; må høgare enn ho kjem, Gerður Kristný Guðjónsdóttir, der ho står på verandaen til rom 219. Ho veit ikkje at øya har form som eit hjarte. Likevel løftar ho ipaden og tar bilde av utsikta. Øya er ei smal stripe mellom Fannefjorden og himmelen. Det ser eg, som sit her og skriv på balkongen til rom 319: Herfrå ser eg skjermen til Gerður sin ipad, samt ein himmel mørk av regntunge Møre-skyer.
Ny meining. Vatnspegel er eit gjennomgåande bilde i Gerður sin tolking av Skirnismál. Eddakvadets opphavelege perspektiv var ovanfrå og ned: Guden Frøy ser ned på Jotunheimen. Han forelskar seg i Gerður, som eg for ordens skuld kallar ved det norske Gerd. Gjennom hundrevis av år las folk kvadet som ei vakker kjærleiksforteljing. Gerður si tolking Blóðhófnir er sett frå jorda, frå Gerd, som speglar seg i dammar: Rognfisk i stille vand / legede i / mit spejlbillede // fór ind ad et øre / ud ad det andet. Spegelbilda endrar seg etter ekteskapen ho vert tvungen inn i: Jeg speglede / min døde mine / i dyrets øje. Ho møter seg sjølv først. Sidan valdtektsmannen: I døråbningen / mødte jeg Frej / Han spejlede / sin døde mine / i mit øje.
«Kvada blir gitt ny meining kvar gong dei blir skrivne om,» seier Knut Ødegård seinare denne dagen – 4. september 2015. Det er berre veker til han fyller 70, og Bjørnsonfestivalen feirer moldediktaren. Endre Ruset presenterer dikt i utval som han (Ruset) har samla. Men i år gir Ødegård også ut tredje bandet av nyomsettinga av Edda. Eitt av kvada er Skirnismál, der Frøy sender Skirni frå gudeverda til Jotunheimen for å fri til Gerd. Gerd takkar nei til Frøys frieri, og til smykka som han tilbyr. Gerd er smykka frå før – av kjærleiken frå far sin, ein sterk og stø jotun. Men Gerd blir tvangsekta med Frøy. Her sluttar originalteksten.
Gerður Guðjónsdóttir vart i 2010 nominert til Nordisk Råds litteraturpris for si tolking av kvadet. Blóðhófnir – «blodhingst» –skildrar ni netter med valdtekt. Tanken på farskjærleiken og -vernet hjelper Gerd til å halde dei ut. For tankane hennar får dei aldri. Jotunkvinna er verna av vissa om å høyre til noko. Kva er det viktige å høyre til? Kva gir meg ro, her på Bjørsonfestivalen – at eg er heime i fylket der eg vaks opp? At eg er mellom kollegaer på litteraturfestival? Eller at eg fått den nye Edda? Kvada gjer jo Noreg stort som Norden, og «meg» stor som ei jotunkvinne.
Eit kort essay om Edda. Dei eldste eddakvada er frå før 800 e.Kr., frå eit par hundre år før Noreg blir kristna. Så endrar kristendommens tankesett og tradisjonar landet: Noreg sitt folk distanserer seg frå den gamle norrøne kulturen. Islendingane vel, på demokratisk vis, kristendommen. Landet blir formelt kristent, men ikkje enno kristna: Island står lenger i den norrøne tradisjonen.
Åsatrua er i dag den religionen som veks raskast på Island. Og det er på Island han bur, Knut Ødegård. Der ligg også originalmanuskriptet til Edda; Codex Regius. Knut Ødegård går rett til originalen. Det gjorde også Ivar Mortensson-Egnund mellom 1905 og 1908. Men mykje har vore forska på skrifta sidan Mortensson-Egnund si utgåve. Det gjer noko med måten Ødegård tolkar Codex Regius på. Og det gjer at Ødegård fyller inn Codex Regius sine tomrom på ein særleg måte. Ikkje minst formar det Ødegård sin lesnad. I eitt av etterorda skriv han at fleire kvad handlar om marginalisert seksualitet. Éin margin er Åsgård: Her sit Frøy med sin enorme fallos. Men kva skal han med lemmet der oppe i gudeheimen? Frøy rettar attråen sin mot eit menneske av mykje kjøt og blod: Gudeverda kallar på jorda.
Skirnismál blir kalla eit samtaledikt. Stor poesi, trass den noko didaktiske forma av fråsegn og svar. Gerds kvad er «ljodahått». Når Skirni ikkje får vilja si, trollkved han i «galdralag». Dei er begge manipulerande, valdsame; går ovanfrå og rett ned. Hersketeknikken er sanneleg ikkje lett å fange opp når ein blir affektert.
Ljodahått (ljóðaháttr) og galdralag er versemål. Eit ljodahått har to deler. Kvar del har tre liner, med to eller tre trykksterke stavingar. Dei har bokstavrim. Det siste ordet er ofte eit ein- eller tostavingsord, og er det trykksterke ordet; det viktige: Sterk er dørslåa / som svingast skal / og opna for alle. / Raust skal du / ringar gje, / elles ventar deg vonde ynskje.
Galdralag er òg ein verseform. Kvar halvstrofe har ei ekstra line. Bokstavrimet, ikkje enderim, gir verset kraft. Eddakvada har ei friare form enn enderimsforma. Rammene som finst frigjer kreativitet.
Gerður Guðjónsdóttir blir fødd i Reykjavik i 1970, og er journalist før ho blir forfattar. Ho gir ut poesi og prosa for barn og vaksne – men kva ho enn gjer, er det sjangermedvite. Dikta i Blóðhófnir er kortare enn ljodahått, og får stå eitt på kvar side. Verket blir ei rekke snitt. Dei er målretta og konsise: Frøys overgrep er skrive om til presise, kirurgiske inngrep. Men bedøving finst ikkje: Kjempekroppen beskyttar ikkje Gerd frå å kjenne. Kvar side er eit sår; følsomheit materialisert i eit objekt, i ei bok. Jotunkvinna Gerd er lita mot ei stor maskulin kraft, mot fallos – eit sverd som «svenden fremdrog […] hærdet i had // skæftet skåret af grusomhed». Gerd ser stort på alt. I blodtåka blir landskapet utan detaljar; alt blir klåre, heile formar. Frå blodtåka kjem dei sanne orda; éi setning, toppen to, for kvart kjenslemessige nedslag.
Blóðhófnir er, i den storleiksforvrengte kategorien, ei «lita, men stor» bok. Korte dikt, til forveksling like ljodahått – men Gerður sine dikt følgjer ikkje dei gamle formene. Det er ikkje mangel på kunnskap som er årsaka. Allereie dei første dikta hennar, dei som ho skreiv som sytten–attenåring, følgjer reglane. Gerður ønskjer ikkje å vere bunden til ei særleg form. Slik praktiserer diktaren den fridomen som ho unner heltinna si. Gerður held på alliterasjon og rytme. Blóðhófnir blir difor lese som eit verk mellom modernismen og eddadikta. «Dét er ikkje ei urettvis lesing,» kommenterer Gerður lakonisk når eg konfronterer henne med dette.
Eit stutt essay om stuttform. Skrivarar av Edda har leika seg. Ta til dømes Fåvnesmál: Det er uføreseieleg på same måten som når barn fortel. Større enn ungen sjølv. Teksten er klokare enn den som har notert han ned. Regin og Fåvne er brødre. Regin oppmodar Sigurd om å drepe Fåvne. Sigurd steiker hjartet til Fåvne, og stikk ein finger inn i det for å kjenne om det er gjennomsteikt. Når Sigurd smakar fåvneblod, skjønnar han fuglespråk. Fuglane fortel Sigurd at Regin er illojal. Sigurd kappar hovudet av Regin. Med sverdet i bringa kved Fåvne til Sigurd: «Kva for kar er du son åt, du som farga sverdet i Fåvnes blod?» Sigurd må komme opp med eit svar. For når døyande kallar, då svarar ein. Elles kastar gudar forbanning over ein. Skirni forbannar Gerd: «Du vert som ein tistel / trødd ned/ mot slutten av skuronna,» seier Skirni. Han reduserer Gerd til ugras. Namnet Gerd kan nemleg bety «inngjerda jord- eller åkerstykke». «Trugsmålet om at ei kvinne skal vere utan mann om ho ikkje godtek den som har bydd henne giftarmål, finn ein fleire stader i fornkvada,» skriv Ødegård i nota til strofa. Og legg til: «Siste del av strofa kan visa til eit gamalt råd mot ugras i åkeren.»
Tvang eller opning. Dette er retorikk på guddommeleg nivå. Eg oppsøkjer mektig hjelp for å gjennomskode maktspråket. Tidlegare president på Island, Vigdís Finnbogadóttir, skreiv føreordet til det første bandet av Eddakvad; det med Håvamål og Voluspå. Her held Vigdis Voluspå fram som det største av alle eddadikt. Vigdís kallar Volvas spådom for «avansert poetisk absurdisme». Dikta er ifølgje Vigdís «fylt av stor visdom og venleik». Ingen veit med sikkerheit kven som har skrive eddakvada. Men akkurat Voluspå er det mange forskarar som meiner at ei kvinne står bak. Sikkert ser eg berre at desse dikta oftare stiller spørsmål som gir rom for meg som lesar: Såg ho der vada / i strie straumar / meineidsmenn / og mordarar / og den som med makt stel / annans møy / Der syg Nidhogg / nådaude kroppar / varg sleit i lik / Veit de no nok, eller kva?
Skirnismál i dag. I eit rettslaust samfunn gjeld retten til den fysisk store. Vikingane ligg med kvarandre sine koner for å audmjuke kvarandre. Men Island er tidleg ute med ein fungerande tingvoll, ein konge, og eit samfunn der loven er lik for nesten alle. Kjønnsroller endrar seg: Kvinna blir mindre av eit våpen for menn. Menn må ikkje vere fysisk sterke for å ha rett; å ha ordmakt blir enda viktigare. Den humane sivilisasjonen akselererer. Sjølv guden Frøy treng folk av kjøt og blod.
Diktaren av Skirnismál har vitterleg trua på menneskets verdi. Men skrive, det kunne han nok ikkje. Kvada vart til på Island – men dei inneheld både reinsdyr, ekorn og hegre; dyr som neppe fanst på i landet på den tida. Slike detaljar og fakta står i notene i den nyaste Edda.
Ødegård og Gerður sine formidlingar av kvadet utfyller kvarandre. Vi får sett det heile, frå alle kantar. Ikkje berre frå dei ulike høgdene og etasjane, men også frå dei ulike haldningane. Filologens perspektiv har vi frå 1905-utgåva. Vi har diktarens perspektiv; blikket frå henne med ipaden, ho på balkongen til rom 219. Og så er det Knut Ødegård si utgåve: Han tar ikkje berre med seg språket – diktaren sitt – i den nye utgåva av Edda. Han kjenner stoffet og kulturen godt. Så godt at notene hans har ein kledeleg slentrande stil. «Den snodigeste av de alle,» skriv forfattarkollega Endre Ruset i eit varmt, raust essay om Ødegård i Romsdals Budstikke denne dagen, på Bjørnsonfestivalen. Eg skundar meg å legge til: Kanskje også den kulaste. Det skal pondus til å kødde med dei norrøne gudane sine galdralag.
Karlsvik er forfatter, journalist og norskansvarlig for TV2 Skole.
mette.karlsvik@gmail.com
