Publisert: 01.03.2018
«Jeg var for ung til å vite at elvene som slynget seg over slettene var påvirket av jordrotasjonen/ at det var fossilt brennstoff som holdt hjulene/ i gang. Men jeg lærte meg skiltene for forkjørsrett/ og møteplass, hjertet hamret gjennom hårnålssvingene i Trollstigen mens jeg undret meg over/ det gåtefulle svaret jeg fikk fra forsetet om den svarte streken på skiltet: Større fare enn foran nevnt.»
Slik sluttar diktet Gjennom et bilvindu. Eit dikt med to hjul. Eit stort og eit lite. Eit som går fort rundt, eit som går saktare rundt. Det aktuelle, nesten nyhendande, om olja og fossile brennstoff som held økonomiske hjul i gang. Og det sakte, ævelege, det om jordrotasjonen og naturlovar, og tilbake til det aktuelle: faren for klimakollapsen. «Større fare enn foran nevnt.» Aksane som går innanfor kvart dikt, går også frå tekst til tekst og bok til bok i Sørheims forfattarskap. Det aktuelle, det som går fortare rundt: kritikken, kulturjournalistikken, prosaskrivinga. Dette – poesien – har større radius og noko saktare fart, men kanskje større drivkraft og tyngd. Årets samling er Sørheims tolvte sidan 1974. Og den krinsar rundt tema og motiv som han også før har svinga innom: elva, elvesaga, leira, mornene, møteplassane … Allereie i debutsamlinga figurerer alt dette konkrete. Grantrær og store tunge robåter: «På dette stedet bestemmer grantrær/ og store tunge robåter farten/ de gamle sleit hver dag på bruket/ i en jamn nesten urørlig rytme», skriv Sørheim i debutboka Bror. Søster (1974), og syner allereie då medvitet om det som går fort, og det som går saktare.
Røynda. I 1974 har Sørheim tatt grunnfag i psykologi, skrive frilansjournalistikk og forsøkt å få jobb som journalist. Han har utdanna seg til lærar og tatt hovudfag i nordisk litteratur, men ser at han kjem tilbake til psykologien i dikta. Han tenkjer på seg sjølv som påvirka av persepsjonspsykologien som forfattar. At han presenterer røynda, med sine landskap, scener, ting og fenomen, for lesaren. At lesaren får «sjå» den konkrete verda, og derfrå skape sin eigen forteljing og meining om verda. Men kanskje er Sørheim ein upåliteleg forteljar om sitt eige forfattarskap. Han skapar og deler også ei eiga verd, ei som ikkje er der, i bilda dine: «hårnålsving» til dømes. Finst vegar som ligg tett som beina på ei hårnål?
I dette diktet renn elva over i vegen. Vegen går ned til elva. Trollstigen går ned til elva. Trollstigen svingar som ei elv på ein planet med kortare radius, mindre akse, meir frekvent rotasjon enn jorda. Og på liknande vis møtest menneske og landskap i dikta til Sørheim, som dei òg gjer hos – særleg mange kvinnelege, særleg mange unge – norske samtidsforfattarar. Som i Viktoria Kiellands Dammyr, Frøydis Solli Simonsens Hver morgen kryper jeg opp fra havet, og andre delen av Eirin Gundersens debutsamling. Trollstigen blir ei overjordisk elv, ei elv som høyrer det opphøgde til. Til poesi, som er det komponerte og gestalta: Sørheims dikt er jo ikkje berre tinga. Dei er ei regulering av tinga. Og dei er forskyvingar av det.
Vi ser, høyrer, luktar, smaker, kjenner. Det vi ser, høyrer, luktar, smaker, kjenner, kan vere det same. Men gjennom sanseorgana blir dei til elektriske impulsar som kjem til hjernen, og i hjernen blir dei tolka og organisert. Hos kvar og ein av oss blir sansinga tolka ulikt. Ein tung dur blir til ein Boeing 737 i mitt hovud, til ein tordensky hos ein annan og vegarbeid hos den tredje. I Sørheims dikt får ein presentert bilde og lydar, får ei gran, ei elv, ein trollstige, ein hjørnesteinsbedrift, men får ingen føring på kva ein skal synest eller kjenne omkring det ein ser. Sørheim har studert sin persepsjonspsykologi og tar den med seg i virket sitt som poet. Som han møter små barn, møter han orda: han lar dei komme til først. Kva vil dei og kva liker dei? Og så leiker han med, på deira premiss. Ser, høyrer, luktar, kjenner seg fram til kva dei er, kanskje? Ja, slik er min tolking av det eg har sansa av Sørheims kunstnarskap: At han forholder seg til meiningsdanninga som han gjer til eik, hassel, Blå Scabiosa, Bornholm, morenene, cambrisk tid. Registrerande at det finst. Men ikkje styrande. Å styre og orge får han drive med innanfor bokpermane. Mellom anna.
Struktur. Sørheim var styreleiar i Norsk forfattersentrum, med-leiar i Forfattarforeningas Litterære råd, oppretta den aller første forfattarklubben i landet (Gyldendalklubben, med Dag Larsen) og aksjonsgrupper for fleire asylsøkjarar som skulle bli, eller blei, sendt ut av landet. Han var generalsekretæren for Stuntpotane og i heimen møteleiar for postmøte med døtrene kvar ettermiddag. I dikta hans er styringa og strukturen der på både mikro- og makronivå. Makronivået er at han samlar dikt i tre års tid, før han legg dei ut over golvet og ser på kva han har. Han leiter etter måtar å dele i fem. Alltid fem. Fem gongar sju dikt. Det har han gjort i dei siste samlingane sine. Han ser kva heilskapen skal vere, og redigerer i følgje denne: legg noko til, tar noko vekk. Vips, har han syklusane, med ein meir eller mindre tydeleg struktur og tematikk. I Dagsorden (1983) er struktur blant tema og tema internalisert i forma. Årets samling skildrar på ymse vis menneske og natur, kultur og klode. Det blir gjort med omtanke og respekt. Han behandlar orda litt som han behandlar Blå Scabiosa, stokkrose og svarthyll: Han lar dei stå, lar dei vere seg sjølv, og pressar dei ikkje hit, ikkje dit. Han behandlar lesaren litt som han behandlar barn og barns barn: Han legger noko fram for dei og lar dei komme til det han legger fram. «La dei små barn komme til meg», står det i ei bok som var ofte framme i Sørheims barndom. «I begynnelsen var det bare luft/ som trippet lett over svabergene jeg sier/ igjen, det var bare lufta og fuglesangen», skriv Sørheim i diktet «Luft». Ja, i byrjinga var berre luft. Lufta kjem før ordet, som sansinga kjem før tolkinga, tanken, språket.
