5. juni 2015, på Det nordiske huset i Reykjavik: Ein Fokker 50 kjem lågt over Rádhusid, Norræna Husid og våtmarka framfor universitetet. Innanriksflyplassen ligg fem minutters vandring frå Norræna Husid, eit kvarters tur frå Reykjavik sentrum. Turen går over plattingar og trebruer bygd over våtmarka: forbi ender og gjess på pyttar og myrer. Dei gøymer hovuda mellom kroppar og vengar. Vinden og kulda forsvinn ikkje då. Den får berre mindre tak. Det har vore ein uvanleg kald etterjólsvinter i Reykjavik. Klimaskeptikarar har fått ved på bålet. Andre islendingar svarar, i undersøkjingar, at dei ikkje fryktar global oppvarming.
«Det politiske og vitskaplege språket har utspelt rolla si i kampen for klima,» seier Espen Røsbak. «Difor har vi invitert til dette Moving Summit of Oil and Literature.» Dørene til festsalen opnar seg. Inn kjem ein parkaskledd kar med ryggsekk og ein god del kvitt andletshår. «Forgive,» seier han: «I just came of the plane,» seier han. «Welcome, we have just started. In Scandinavian. But now we will continue in English,» seier Espen. «No, no, nei,» seier amerikanaren, og legg til på klingande gamalnorsk/islandsk: «Eg heiter Rob. Please snakk skandinavisk. Eg lærer!»
Kva skal til for at vi lærer. Kva må til for at alvoret går inn over oss. Korleis skal til dømes islendingar, som i fleire undersøkjingar nemner at dei ikkje ser på global oppvarming som eit problem, skjønner at klimaendringar gjer havet surt, og kan bety slutten for fiskeindustrien sin? «Det politiske og vitskaplege språket har utspelt rolla si i kampen for klima,» gjentek Espen, og forklarar for Rob og dei andre kvifor dette oljelitteraturmøtet kom til: No må vi prøve med eit anna språk. Difor er olje og klimaspørsmål tatt til litteraturscena. Finnst det eit språk for klima? Og kvifor er det, sjølv i oljegiganten Noreg, så lite litteratur om, med eller av olje?»
Line Baugstø og Brit Bildøen stilte det same spørsmålet i januar i år. Klimafestivalen var arrangert av Nynorskens Hus, Spire, Forfatternes Klimaaksjon og fleire, i Oslo. Etablerte forfattarar vegleidde mindre etablerte skrivarar på ein skrivedugnad. Målet var å utforske grensa mellom litterære og vitskapelege språk, politikk og kunst, det å lage kunst og drive aktivisme. Kan språksterke formidlarar hjelpe til med å auke medvit og engasjement for miljøsaka?
Jau då. Eg kan ikkje komme på noko meir interessant svar til dette enn heilt sikkert. Så la oss snu på det. Og sjå attende til talarstolen på Norræna Husid. Amerikansk buldrebass Rob finn plassen sin, og stilnar. Byråkrat frå Plan- og byggnadsetaten i Reykjavik Kommune, Hrönn Hrafnsdóttir, kjem på talarstolen. Ho har med seg fem tettskrivne A4-ark, og Espen Røsbaks «bestilling»: å seie noko om Islands forhold til olje. Og kunst. Eller noko slikt. Hrönn peiker på ein elefant atterst i rommet, og seier: «De kom hit med olje. De flydde hit. Vi køyrte hit.» Ho jobbar for ein by der «alle» islendingar bur. Omlag 250 000 av rundt 320 000 menneske. Ein fjerdedel av islandsk energi går til transport. Over søtti prosent av forbruket av fossil brensel blir brukt til transport. Med andre ord: Islendingar køyrer mykje bil. Bilane er store, har firhjulstrekk og svære motorar, og går på bensin og diesel, ikkje elektrisitet. Med monsterbilar og minitrucks kjem kven som helst seg over elver og lava-hrauns på Island. Trongen til å forsere vidder med motoriserte køyretøy kan Hrönn gjere lite med. Hennar domene er byen. Og han har ho ei plan for: Ho skal ikkje bygge fleire forstadar. Ho skal heller fortette dei som allereie finnst. Skal tilby tenestene som folk treng. Skal lage fleire arbeidsplassar i kvar bydel. Lage fleire små byar. Dei vil handle lokalt, og få ein global verknad. Ho vil setje bussbillettautomatar ved utgangane på arbeidsplassar i Reykjavik, og bygge ut sykkelstiar. Ho har erfart at det er vanskeleg å få folk til å gå eller sykle i ein by med like mange nedbørsdagar som Bergen. Men ho gir ikkje opp: «Det gir håp å sjå til Trondheim,» seier Hrönn. «Fleire og fleire syklar i Trondheim. Og der er det enno kaldare enn i Reykjavik,» seier ho, og legg til lakonisk: «Dessutan blir det jo varmare.» Parallelt med at temperaturen stig, blir det meir vind og regn, og oftare ekstreme tilhøve.
«Ekstremt» har ein óg kalla islendingar sin forbrukskultur. Det var fram til krakket 8. oktober 2008. Etterpå blei forbruk og materialisme upopt. Det var om å vise seg i gamle ullklede, om å drive gjenbruk, og delekultur vart aktivt. Folk delte bustadar og endåtil bilar. Dei reiste meir i litteratur, og mindre på fysiske feriar: Mens produksjon gjekk ned på generelt basis, auka talet på utgitte og solgte bøker. Forlagsbransjen hadde ingen krise. Tvert om. Å dyrke andlege verdiar vart ein vinn-vinn-vinn-situasjon. Ryktet til Island blei betre. Landet kom ovanpå økonomisk. Sannsynlegvis lærte mange ekstra mykje også. Hrönn legg fram tal som viser at forbruket er på full fart opp igjen. At islendingar ikkje har lært så mykje som ho håpte. Men sjølv om noko av forbrukskulturen returnerar, held litteraturen, språket og boka på posisjonen sin. Vips, så legg nemleg Hrönn Reykjaviks byplan på bordet: Med eit tungt dump landar eit tekstilkledt verk som eg ikkje har sett makan til sidan mor mi kom frå Mammutsalget i 1992 med samla sagaer i kunstskinn:
Finnst det eit språk for klima?
Byplanen er ei tre hundre siders praktbok med 120-grams kremfarga papir. Gjennomillustrert med fullfarga kartografi og fotografier, pakka inn i tekstilkledt omslag, ekstra, halvdekkande smusspapir, og godt med luft kring tekstar og bilde. Boka er påfallande påkosta. Eit fråsegn, som seier: Å drive ein by er også ein kunst. Eventuelt: Dette er kvifor Reykjavik er Unesco Litteraturby. Vi gjer alt litterært. Ikkje eingong byplanen er prosaisk.
Det er ikkje gjennombrytande og hyperoriginalt. Det norske tidsskriftet Prosa, til dømes, meldte NAFs veibok og NAV-skjema. NAV-skjema og veibøker. Utan ironi, men i stort alvor, og med bokessayaistens blanding av analyse og litterært språk. Poetisk om pragmatikk og byråkrati materialisert: skjema, handbøker, vegleiingar.
Reykjavik Byplan 2010–2030 er gitt ut av Cryomaga, eit forlag som spesialiserer seg på praktbøker, kunstbøker og konseptbøker. Forlagsdirektør Kristjan er gift med Gerdur Kristny, ein forfattar som mellom anna vart nominert til Nordisk Råds Litteraturpris i 2011 for diktsamlinga Blodhofnir. Prisløna har også Cryomaga-bøker vore. Seinast i fjor vant ein av debutantane deira den store islandske litteraturprisen for ei bok av scans og kontekstmateriale frå ein nyfunnen saga.
På Island blir byråkrati, politikk og kunst blanda. Der handlar det mindre om korleis ein seier det, og meir om kva ein seier. Det byrja sjølvsagt ikkje slik. Då poet, komikar og skodespelar Jon Gnarr danna Det beste partiet / Bestur flokkurinn, var partiplattformen uvanleg og valkampen farga av musikkvideoar og kunstnariske innslag frå talarstolar. Men då partiet vann valet, fekk ordføraren og flest plassar på Rádhusid, då gjaldt ein ting: Halde by og folk sunne og nøgde. Få barna til skulen, tømme bosset, og gi eldre og sjuke pleie.
Noko av det siste Jon Gnarr gjorde, var å signere byplanen 2010–2030. Så reiste han til utlandet og budde langt frå byen sin, bygde igjen myta om seg sjølv som kjendis og kunstnar, og skal etter sigande vere attende i Reykjavik no.
Men her er han ikkje. «Olje og litteratur» engasjerer tydelegvis ikkje islendingar. Forskningspengane deira går til forskning på det geotermiske. Men resultata har ikkje vore så gode. Teknologien som dei no har, kan berre få 10 prosent elektrisitet frå geotermisk kraft. Det er ein lite energieffektiv måte å lage straum på. Likevel vil dei ikkje «synke ned» til olje. Dei har vore der kor olje og kol var viktigare energikjelder. Det er berre ikkje aktuelt igjen.
Vi er ikkje mange på dette summit. Så Espen Røsbak kan like gjerne invitere alle oppmøtte til ein drink i restauranten. «God bless the Norwegian government,» seier Rob, og legger til: «Skál!» Den svære amerikanaren løftar ei lita flaske Eigils Gull, og tar så små slurkar av ølen at den varar heile kvelden. Frå Booklyn, New York til ei veke på Island, før tur til svigerforeldre i Tyskland.
Det kan vere ein form for avlat. Representasjonsgåver frå oss som fekk olja. Attende: brød og sirkus til folket. Og eit par drinkar. Vi har flydd inn frå Bergen, Stavanger, Oslo – for å snakke om det hjelper å gi eit språk til klimaproblematikk. Er vi hypocrites? Er dette ironisk? Ikkje ifølgje våre reknestykke. Vi trur at vinninga er større enn spinninga.
Oil and Literature – Reykjavik
- Seminar avholdt i Reykjavik 5. juni 2015 etter initiativ fra blant annet Stavangers litteraturfestival Kapittel.
- Deltakere var blant annet Árni Finnsson, Mette Karlsvik, Hrönn Hrafnsdóttir og Espen Røsbak (ordstyrer).
- Seminaret var en del av en rekke seminarer/arrangementer som skal utforske olje, politikk, industri og miljø med perspektiver fra kunst og litteratur.
